Hoe kon dit gebeuren? Deze vraag werd miljoenen keren gesteld in de jaren na de nazi-dictatuur, de wereldoorlog en de Holocaust. Publicist Henryk M. Broder heeft hem verschillende keren beantwoord: “Als je jezelf afvraagt hoe dit toen heeft kunnen gebeuren: Omdat ze toen waren zoals jij nu bent.” Onrecht wordt niet alleen veroorzaakt door degenen die het actief begaan. Onrecht kan alleen ontstaan als niemand opstaat en “Stop!” roept.
Dat is precies wat ze wilden, Hitler stoppen. Een kleine groep officieren van de Wehrmacht kwam in juni 1941 in het geheim bijeen. Ze wilden Duitsland redden, de geest van het land vernieuwen – en betaalden dat met hun eigen leven.
Het blijft een moeilijke datum in het historisch geheugen: op 20 juli 1944 vond de meest veelbelovende poging plaats om het Nazi-regime uit te schakelen toen kolonel Claus Schenk Graf von Stauffenberg een aktetas met explosieven tot ontploffing bracht in het hoofdkwartier van de Führer in Wolf’s Lair bij Rastenburg in Oost-Pruisen, waarbij Hitler bijna om het leven kwam. De samenzweerders zagen de mogelijkheid van een mislukking, maar zoals Stauffenbergs naaste strijdmakker, generaal-majoor Henning von Tresckow, uitlegde, moest de daad ten koste van alles worden uitgevoerd, omdat de wereld moest weten dat het verzet een beslissende worp en hun leven riskeerde om Adolf Hitler te elimineren.
Hitler legde de wereld na de aanval echter uit dat het verzet kon worden gereduceerd tot “een zeer kleine kliek van ambitieuze, meedogenloze en tegelijkertijd irrationele, crimineel domme officieren”. Hiermee maakte hij contact met latere historici, die tot op de dag van vandaag de neiging hebben om het belang van het verzet te bagatelliseren en de motieven van de betrokkenen in twijfel te trekken.
Twijfels over de “verrader
Dit is een van de redenen waarom het eren van de gevallenen op 20 juli nooit echt veel aandacht kreeg. Hoewel de oproep tot verzet deel uitmaakte van het officiële zelfbeeld van beide Duitse staten, vond het nauwelijks een bredere weerklank. Mensen in de Bondsrepubliek hadden twijfels over de “verrader” of zelfs “lafaard” Stauffenberg, en mensen in de DDR waren terecht sceptisch over alles wat te maken had met de “antifascistische” doctrine.
In de jaren 90 stortte het idee dat de mannen van 20 juli geschikte rolmodellen waren vanwege de misdaden van de nazi’s in. Vooral Tresckow werd ervan verdacht betrokken te zijn geweest bij de slachtingen aan het Oostfront, en hij deed te laat iets tegen het systeem, waardoor zijn daden en die van zijn mede-samenzweerders moreel gedevalueerd werden?
Het belangrijkste doel van dit argument was niet historisch, maar historisch-politiek: het was bedoeld om het idee te ondermijnen dat er een “ander”, een “geheim Duitsland” was geweest dat buiten en ondanks het totalitaire systeem had bestaan. Een opvatting die niet los gezien kan worden van de geradicaliseerde vorm van “verzoening met het verleden”, die steeds vastbeslotener wordt om alles wat er voor de “bevrijding” van 1945 bestond te veroordelen om geen enkele Duitser van “collectieve schuld” te ontslaan.
“Onbezongen held”
Tot op de dag van vandaag blijft hij een kleine figuur. Toch was het verzet tegen het naziregime veelomvattend, ook al was het niet genoeg om de nazi’s te weerhouden van hun verschrikkelijke misdaden. Het varieerde van passief verzet en non-conformistisch gedrag tot emigratie en de “beraamde” moord- en couppoging van 20 juli 1944.
Het werd gesteund door mannen en vrouwen uit alle sociale klassen en politieke kampen. Oppositiekringen in de Wehrmacht maakten er net zo goed deel van uit als de leden van de “Witte Roos”, de “Kreisau-kring” of het “Rode Orkest”. Er waren ook de vele “onbezongen helden” die onderdak boden aan de vervolgden of hen van voedsel voorzagen.
Terwijl Thomas Mann vanuit zijn emigratie de Duitse bevolking toesprak via de Londense radio, sloten andere emigranten zoals de Duitse communist en Jood Harald Hauser zich aan bij het Franse verzet om met wapens tegen het “Derde Rijk” te vechten. Net als deze daden ligt 20 juli in de schoot van de Bondsrepubliek Duitsland als een ongewenst geschenk van het verzet.
Vandaag de dag is er meer dan ooit een vraag voor onze gemeenschap: Willen wij Duitsers nog wel een natie zijn? Hebben we als land nog een gemeenschappelijk doel? Of zien we het als ons lot om de rest van de wereld te behagen met het idee van nationale zelfopoffering? Het is niet alleen de oorlog in Oekraïne die ons laat zien dat geen enkel land ter wereld van plan is om ons post-nationale speciale pad te volgen. Als we het postnationale speciale pad willen volgen, waar moet het dan heen leiden, wat willen we bereiken?
Eed: Graaf von Stauffenberg van 20 juli 1944 in bewoordingen
Wat er zou zijn gebeurd als de aanval was geslaagd, blijft een mysterie. Of de Duitsers in het reine zouden zijn gekomen met de eed die de hoofdrolspelers hadden afgelegd, zal voor altijd onduidelijk blijven. In het goede vertrouwen dat de hoofdrolspelers daadwerkelijk het verzet meenden – hier is de formulering van de eed van kolonel Claus Schenk Graf von Stauffenberg van 20 juli 1944, zodat de herinnering niet volledig verloren gaat.
Wij geloven in de toekomst van de Duitsers.
Wij erkennen in het Duitse volk krachten die hen oproepen om de gemeenschap van westerse volkeren naar een mooier leven te leiden.
Wij zijn in geest en daad toegewijd aan de grote tradities van ons volk, dat de Westerse mensheid heeft geschapen door de versmelting van Helleense en Christelijke oorsprong in een Germaans karakter.
Wij willen een Nieuwe Orde die alle Duitsers staatsdragers maakt en hen recht en rechtvaardigheid garandeert, maar we verachten de leugen van gelijkheid en eisen dat natuurlijke rangen worden erkend.
Wij willen een volk dat geworteld is in de grond van zijn vaderland, dat dicht bij de natuurlijke krachten blijft, dat zijn geluk en voldoening vindt in het werken in de gegeven kringen van het leven en dat de basale instincten van afgunst en wrok overwint in vrije trots.
We willen leiders die groeien uit alle lagen van het volk, verenigd met de goddelijke krachten, die de weg wijzen voor anderen door middel van grote doelgerichtheid, discipline en opoffering.
We verenigen ons om een onafscheidelijke gemeenschap te vormen die de nieuwe orde dient door houding en actie en de toekomstige leiders de strijders vormt die ze nodig hebben.
Wij zweren
onberispelijk te leven,
te dienen in gehoorzaamheid,
om standvastig te zwijgen.
